Arte Eclesiástico dende o Medievo
A herdanza do románico no patrimonio eclesiástico nutre, abondosamente, as freguesías amoeirenses, e merece un capítulo de seu. Ademáis deste texto, é recomendable observar estes e outros monumentos no apartado de Amoeiro 3D, que se atopa nesta web municipal.
En Abruciños atópase a Igrexa de San Xoán, orixinaria do s. XII e cunha nave engadida no s. XVII. O conxunto, fermoso e desproporcionado, acompáñase doutras construccións relixiosas relevantes como a Capela de San Cosmede (actualmente en ruínas), probablemente do s. XII, a de San Rafael (s. XIX) e o cruceiro do lugar.
A Igrexa de Santa María de Amoeiro data, así mesmo, do s. XII (1.162) e o coro do XVIII (1.750). No seu entorno aséntase un cruceiro, e no núcleo de San Marcos unha Capela, de estilo s. XVIII, que posúe -anexo á mesma- un antigo sepulcro escavado en pedra, cuxa datación remóntase ó s. X, e que pode ser a orixe desta edificación. No centro da parroquia, en Souto, había un peto de ánimas que foi trasladado ó patio dun particular que reside na zona.
O Mosteiro feminino de San Miguel do Priorato é un dos emblemas de Bóveda. A súa datación varía entre os séculos X e XII, foi desamortizado e hoxe é propiedade privada. Tamén compre subliñar a Igrexa de San Paio, de estilo s. XVIII e con datacións de, a lo menos, o s. XV, así como 3 cruceiros sitos na súa contorna.
Artigo sobre a inscrición
Na parroquia de Cornoces atópase a rústica Capela de San Estevo de Sabuxe que pode ser a máis antiga do municipio. Sen embargo, o elemento máis relevantes é a Igrexa de San Martiño de Cornoces, do s. XII, que se atopa sobre un castro e conta cunha das inscricións máis valiosas do país; a este respecto, debe salientarse o estudo sobre dita inscrición realizado polos Catedráticos de Latín Juan Luís Saco e Juan A. Saco, que aparce a carón destas liñas.
As capelas integradas no Pazo de Martinga (en estado de ruina) e no Pazo de Santa Catalina son tamén destacables, así como os 3 cruceiros desta parroquia e, singularmente, o de Sabariz. No núcleo máis excéntrico desta parroquia, Bubeiras, hai un fermoso peto de ánimas a carón da estrada.
A Igrexa de Santa Mariña de Fontefría data do s. XII e ampliouse no XVIII. Nas proximidades da mesma atópase un cruceiro, e destaca nesta parroquia a Capela de San Xiao, cunha ara romana no seu interior e lousas castrexas integradas nas súas paredes; a súa orixe sitúase en torno ó s. XII.
A freguesía de Parada está advocada a Santiago dende o s. XVIII, data en que se creou a cofradía do apóstolo e construíuse a igrexa parroquial, na que se integrou a capela procedente do Pazo de Miranda. Previamente, existía a Capela de A Poboanza para os veciños deste núcleo e dos pobos veciños de Rairo, Fonte de Rairo e A Teixeira; esta construción, de probable orixe no s. XII, está advocada ó Neno Xesús, conta cun cruceiro nas proximidades e sigue utilizándose na actualidade.
A Igrexa de San Cibrao é a que representa á freguesía de Rouzós. Reconstruíuse nos s. XVI e XVIII, e aséntase sobre unha construción orixinaria do ano 892, segundo escritos datados en 932. Nas proximidades, sitúase un cruceiro.
A Igrexa advocada a San Pedro en Trasalba data do s. XIII, amosa unha interesante transición do románico ó gótico, e integra, así mesmo, elementos de imitación castrexa. Na súa contorna figura un cruceiro. Debe recibir unha mención especial a Capela advocada á Candelaria, sita en O Formigueiro; esta construción románica e irregular conta na súa fachada cunha fermosa lousa castrexa, que é única en Galicia por amosar un xinete a cabalo entre unha reata destes animais. Esta pedra foi achada cando se volteu a mesa que facía as funcións de altar ó realizar unhas obras de remodelación en 1988. O mencionado xinete constitúe actualmente a identidade corporativa do Concello de Amoeiro. No pobo de Outeiro de Trasalba, fronte ó campo da festa, hai un peto de ánimas.
Ás reitoriais correspóndelles un comentario diferenciado, pois 7 das construccións anexas ás igrexas parroquiais atópanse en estado de ruina, e só a de Parada reúne condicións de habitabilidade; algunhas, como as de Abruciños, Cornoces e Rouzós xa están derrubadas, a de Amoeiro corre o mesmo perigo e as de Bóveda, Fontefría e Trasalba están en situación de abandono.
